معناشناسی قلب در قرآن

دانش معرفت‌شناسی عمری به درازای تاریخ تفکر بشر دارد. از همان­‌گاه که آدمی باب پرسش از هستی و حقیقت اشیا را گشود، هم‌زمان سؤال از هویت انسان و چیستی معرفت نیز سربرآورد. این حقیقت تاریخی نه‌تنها از اهمیت مسئله‌ی شناخت در کنار مهم‌­ترین موضوعات بنیادین خبر می‌­دهد، بلکه از نقش زیربنایی آن در دستگاه دانش انسان نشان دارد.

کتاب معناشناسی قلب در قرآن یکی از مجموعه­ تک‌نگاری‌هایی است که در یک کلان‌پروژه‌ی بزرگ‌تر در پژوهشکده‌ی کلام اهل بیت علیهم السلام در دستور کار قرار گرفت. در گام نخست، با ارائه‌ی یک اثر کوتاه، درآمدی بر دستگاه معرفت‌شناختی قرآن را در قالب کتاب علم و معرفت در قرآن و سنت معرفی گردید. در ادامه با متد معناشناسی (semantics)، مهم­‌ترین مؤلفه‌­های معرفت‌­شناسی قرآن­ کریم مورد توجه قرار گرفت. سپس در چند طرح، تعریف و منابع معرفت، از جمله موضوع (قلب) به طور اختصاص مورد پژوهش قرار گرفت.

«نظریة الانسان» یکی از بنیادی­‌ترین مباحث در علوم انسانی است. در قرآن و سنت، انسان‌شناسی پس از خداشناسی، کانونی‌ترین مفهوم به‌شمار می‌رود؛ طوری که جهان‌بینی کتاب و سنت را می­‌توان در ارتباط دوسویه‌ی انسان و خدا به تصویر کشید. انسان‌شناسی دانشی مستقل است که بر سایر دانش‌های انسانی تأثیر مستقیم دارد و از مبادی و مبانی مهم علوم انسانی محسوب می‌شود؛ به‌گونه‌ای که دانش معرفت‌شناسی بر آن استوار است. به همین دلیل روان‌شناسی و انسان‌شناسی معرفت همواره یکی از محوری‌ترین بخش‌های معرفت بوده‌اند. «نظریة الانسان» در محورهای «بُعدِ بدنی، بُعدِ فرابدنی، بُعدِ اجتماعی» قابل پیگیری است. از میان مفاهیم و واژگان قرآنی، «قلب» قلبِ مباحث انسان‌شناسی است که در هر سه محور نقش اساسی دارد.

در نگاه نویسنده، پرداختن به قلبِ فرابدنی به معنای نفی دو بُعد دیگر نیست، بلکه این سه بعد در کنار یک‌دیگر می‌توانند به صورت مکمل عمل کنند. پرداختن به جایگاه قلبِ بدنی در معرفت و ایمان نیز به معنای جسم‌انگاری انسان نخواهد بود و انسان‌شناسی قرآن‌بنیان به هر یک از این ابعاد اهمیت می‌دهد. این اثر، به‌عنوان اولین گام، بخشی از «نظریة الانسان» را شکل می‌دهد و امید می‌رود به مرور زمان توسعه یافته، تکمیل و تدقیق شود تا در نهایت به یک نظریه‌ی کامل تبدیل شود.

اما این‌که چرا از میان سه بعد بدنی، فرابدنی و اجتماعی، فرابدن در قرآن انتخاب شد، دو دلیل داشته است: از یک سو و از لحاظ محتوایی، «قلب» کانون توجه مباحث انسان‌شناسی بوده و فرابدن انسان علاوه بر جایگاه خاص خود می‌تواند واسطه‌ی بین قلب بدنی و قلب اجتماعی باشد. از سوی دیگر، جهان‌بینی قرآنی، به عنوان جهان‌بینی متن مؤسس اسلام در تدوین و تنظیم نظریه اسلام، باید اساس نظریه‌پردازی قرار گیرد. بدین منظور ابتدا هستی‌شناسی قلب و سپس کارکردهای معرفتی و ایمانی و در مرحله سوم موانع آن مورد بررسی قرار گرفت.

این کتاب در چهار فصل سامان یافته است که به قرار ذیل است:

• فصل اول: قلب و فرابدن؛
• فصل دوم: قلب و معرفت؛
• فصل سوم: قلب و ایمان؛
• فصل چهارم: قلب و موانع.