اعتبارسنجی احادیث شیعه؛ زیرساخت‌ها، فرایندها، پیامدها

مسئله‌ی اعتبار حدیث و ملاک‌های آن از دیرباز از مهم‌ترین موضوعات مورد بحث عالمان امامیه بوده است. امروزه نیز رواج دیدگاه‌هایی که با بزرگ‌نمایی مشکلات و آسیب‌های حوزه حدیث، فضای کلی حدیث شیعه را بی‌اعتبار جلوه می‌دهند، بر اهمیت این مباحث افزوده است. طرفداران این دیدگاه‌ها بر آن‌اند که مشکلات حدیث شیعه، به‌ویژه مسئله‌ی جعل و دسّ حدیث از سوی غالیان، چنان تاثیر چشمگیر و پایداری بر میراث حدیثی امامیه گذاشته است که نمی توان به سادگی احادیث را –هرچند از جهت سند پر تکرار باشند- پذیرفت.

استواری ارزیابی اعتبار حدیث تنها بر ارزیابی سند، آن هم بر پایه توثیق و تضعیف‌های مندرج در نگاشته‌های رجالی، دیدگاهی مشهور است اما بر اساس تتبع تاریخی نمی‌توان آن را دیدگاه عالمان متقدم امامیه دانست. برای دریافت روش اعتبار احادیث نزد قدما باید کتب آن‌ها را در چهارچوب‌های مد نظر مولفان آن‌ بازخوانی کرد و نمی‌توان اصطلاحات و تعابیر مورد استفاده‌ی آنان را با مبنایی که پس از آن‌ها از سوی مدرسه حله تبیین شده تطبیق داد.

کتاب حاضر تلاشی است برای ارائه‌ی منظومه‌ای سازمان یافته در پاسخ به مسائل حوزه‌ی اعتبارسنجی حدیث امامیه. برخی از مهم ترین مطالبی که در کتاب به آن‌ها پرداخته شده عبارت اند از: منبع شناسی علم رجال شیعه؛ بازخوانی مفاهیم کلیدی علم رجال چون وثاقت، ضعف و غلو و عوامل و زمینه‌های پدید آمدن هریک از آن‌ها؛ توجه به پدیده‌ی استثنا در روایات کتب حدیثی؛ توجه به نقش محوری تألیفات حدیثی و تفکیک میان نقش تبعی و استقلالی راویان. پیام اصلی این کتاب بازشناسی پایه‌ها و مولفه‌های مبنایی اعتبار سنجی «قرینه محور» در برابر مبنای اعتبار سنجی«راوی محور» کنونی است.

این نوشتار در چهار بخش و سه ضمیمه تنظیم شده است:

1. بخش نخست: حدیث و چالش های فراروی در دوران معاصر
   1. حدیث،ابزار انتقال آموزه ها
   2. تعریف دانش رجال
   3. انگاره های گوناگون در دانش رجال
   4. چالش های پیش روی حدیث
   5. اعتبار سنجی قرینه محور به جای به جای اعتبار سنجی راوی محور
   6. اعتبار سنجی قرینه محور و کار کرد حدیث
2. بخش دوم: نگاشته های نخستین کهن اعتبار سنجی و رجالی شیعه
   1. نگاشته های نخستین رجالی
   2. فهرست شیخ طوسی
   3. رجال نجاشی
   4. مقایسه ترجمه چند راوی در فهرست شیخ و رجال نجاشی
   5. رجال شیخ طوسی
   6. رجال برقی
   7. رجال ابن غضائری
   8. رجال کشی
3. بخش سوم: دانشیان و رجال و داوری راویان صاحب اثر
   1. بخش بندی راویان به پر کار وکم کار
   2. گونه های نقش آفرینی راویان در عرصه انتقال احادیث شیعه : استقلالی و تبعی
   3. شناخت پدیده استثنا در طرق کتاب های رجال و فهرست
   4. نمونه هایی از تفکیک میان نقش استقلالی و تبعی راویان
   5. جمع بندی
4. بخش چهارم: واقعیت‌های حاکم بر فرآیند اعتبارسنجی حدیث از عصر حضور تا زمان پیدایش نگاشته‌های اعتبار سنجی
   1. چرایی رویکرد دانشیان رجال به راویان صاحب اثر
   2. بازخوانی وضعیت فرهنگی شیعیان در ابتدای امامت امام باقر علیه السلام
   3. همگام با قرآن در پی ریزی طرحی فراگیر برای هدایت نسل های پس از پیامبر
   4. نگاهی به آنچه گذشت و پرسشی دیگر
   5. بازخوانی هشدارهای اهل بیت
   6. جمع بندی
   7. مدیریت فرهنگی نهاد امامت
   8. گام های مدیریت فرهنگی نهاد امامت
   9. چرایی نقل حدیث از امام
   10. عوامل تاثیر گذار بر رفتار عملی اصحاب در پیدایش مفاهیم حکایتگر توثیق و تضعیف
   11. عوامل ضعف راویان
   12. چیستی مفهوم «ضعف» از نگاه پیشینیان
   13. غلو،مهمترین عامل تضعیف راویان شیعه
   14. نپذیرفتنی بودن تضعیفات مبتنی بر غلو
   15. چیستی مفهوم «وثاقت» از نگاه پیشینیان
   16. فقه مداری،مهم ترین عامل توثیق راویان شیعی
   17. پذیرفتنی بودن توثیقات دانشمندان رجالی
   18. نتیجه گیری
5. پیوست نخست: بازخوانی گزارش دس وتحریف غالیان در پرتو کارکرد فرهنگی نهاد امامت
   1. بازخوانی دو گزارش 401و402 از رجال کشی
   2. رویکردهای گوناگون به این دو گزارش
   3. پیامدهای این دو گزارش
   4. اثبات ناراستی این دو گزارش
   5. نتیجه گیری
6. پیوست دوم: بازخوانی میراث امامتی سه تن از راویان متهم به غلو
   1. راهیابی احادیث راویان ضعیف به میراث حدیثی شیعه
   2. بازشناسی شخصیت سهل ابن زیاد
   3. بازشناسی شخصیت محمدبن سنان زاهری
   4. بازشناسی شخصیت محمدبن علی ابوسمینه
   5. نتیجه گیری
7. پیوست سوم: تعارض جرح و تعدیل یا ناسازگاری توثیق و تضعیف
   1. تعارض جرح و تعدیل، نیازمند واکاوی دوباره
   2. راهکارهای رایج در چاره‌گری تعارض جرح و تعدیل
   3. کاستی‌های این چهار مبنا
   4. بایسته‌های بحث تعارض توثیق و تضعیف
   5. جایگاه تعارض
   6. گونه‌های تعارض توثیق و تضعیف
   7. راهکارهای چاره گری گونه های تعارض بر اساس مبانی پذیرش دیدگاه دانشمند رجالی
8. فهرست‌ها
   1. فهرست منابع
   2. فهرست آیات
   3. فهرست روایات
   4. فهرست کتب

کتاب «اعتبارسنجی احادیث شیعه؛ زیرساخت‌ها، فرایندها، پیامدها» تألیف استاد سید علی‌رضا حسینی شیرازی از سوی انتشارات سمت و با همکاری مؤسسه علمی فرهنگی امام هادی، به زبان فارسی، در قطع وزیزی، در 700 صفحه به نگارش درآمده است و در سال 1397 چاپ شده است. این کتاب در سال 1398 پس از ویراش و اصلاحات جدید به چاپ دوم رسید.