خلقت نوری پیامبر و اهل بیت در اندیشه امامیه نخستین

کتاب حاضر بحث خلقت نوری اهل بیت را در دو گام پی می‌گیرد: ابتدا مجموع روایات خلقت نوری را از منابع روایی شش قرن نخست گردآوری و درباره‌ی آن‌ها داوری می‌کند؛ سپس تلاش می‌کند سیر تطور دیدگاه‌های محدثان و متکلمان را طی این قرون درباره‌ی آموزه‌ی خلقت نوری گزارش و تحلیل کند.

با توجه به این رویکرد، پژوهش حاضر در پنج فصل سامان یافته است:

• فصل اول: اعتبارسنجی احادیث خلقت نوری
• فصل دوم: مضمون‌شناسی احادیث خلقت نوری اهل بیت
• فصل سوم: جریان‌شناسی راویان احادیث خلقت نوری اهل بیت در مدارس کوفه و قم
• فصل چهارم: عوالم پیشین در مدرسه‌ی کلامی بغداد
• فصل پنجم: عوالم پیشین در مدرسه‌ی کلامی ری
• فصل ششم: سیر تطور آموزه‌ی خلقت نوری در تاریخ عقاید امامیه

فصل نخست که طولانی‌ترین فصل کتاب است، احادیث خلقت نوری را به بحث گذاشته است. این فصل تلاش کرده که فهرستی جامع از احادیث خلقت نوری در منابع روایی امامیه در قرون نخستین (تا قرن پنجم) به دست دهد. این گردآوری علاوه بر ارائه‌ی همه‌ی احادیث خلقت نوری، درصدد روشن کردن وزن حدیثی و کلامی این احادیث است. از این رو، در این فصل بین منابع حدیثی معتبر و منابع مناقشه‌انگیز تفکیک شده و احادیث خلقت نوری هر کدام از این دو دسته به‌صورت مجزا گزارش شده است.

هم‌چنین در این فصل، احادیث خلقت نوری به‌لحاظ سندی و مضمونی اعتبارسنجی شده است. در بخش پایانی این فصل، تاریخ دو حدیث از احادیث خلقت نوری نقل‌شده از امام رضا بررسی و تلاش شده که با تاریخ‌گذاری سند و منابع این دو حدیث، قدیمی‌ترین نقل آن‌ها شناسایی شود. این فصل همچنین مضمون این دو حدیث را با دیگر احادیث احیاناً صحیح درباره خلقت نوری می‌سنجد تا میزان انطباق یا سازگاری آن‌ها را مشخص کند و نیز نشان می‌دهد که حتی احادیث ضعیف السند می‌توانند در ترسیم تاریخ یک باور نقش داشته باشند و به لحاظ محتوایی معتبر تلقی شوند.

در فصل دوم نگارنده تلاش می‌کند با پیوند زدن و ترکیب مجموع احادیث خلقت نوری پیامبر و اهل بیت که هر کدام گوشه‌هایی از ماجرای خلقت نوری را بیان می‌دارند، داستان خلقت نوری را از ابتدا تا انتها بازسازی کند. این فصل نشان می‌دهد که احادیث خلقت نوری، با وجود پاره‌ای اختلافات، در کل با یک‌دیگر هماهنگ اند و مانند قطعات یک جورچین، تصویر سازواری از این آموزه به دست می‌دهند.

فصل سوم روشن می‌کند که کدام یک از جریانات حدیثی یا کلامی در هر کدام از دو مدرسه کوفه و قم، احادیث خلقت نوری اهل بیت را نقل کرده و به آن اعتقاد ورزیده‌اند. در این فصل، خط فکری راویان مجموع احادیث خلقت نوری، شناسایی شده است. بررسی نگارنده نشان می‌دهد که نقل روایات خلقت نوری اهل بیت در دو مدرسه کلامی و حدیثی کوفه و قم به متهمان به غلو اختصاص نداشته؛ بلکه راویان غیرمتهم این دو مدرسه نیز در نقل این احادیث نقش داشته‌اند.

فصل چهارم به‌دنبال پاسخ به این پرسش است که چرا متکلمان بغداد، به‌طور مشخص شیخ مفید، سیدرمرتضی و شیخ طوسی، در قبال خلقت نوری و عوالم پیشین انسان موضعی منفی اتخاذ کرده‌اند؛ در حالی که می‌دانیم محدثان و محدث متکلمان کوفه و قم اعتقاد به خلقت نوری اهل بیت و وجود پیشین عموم انسان‌ها را پذیرفته بودند. این فصل تلاش می‌کند عوامل نظری رویگردانی بغدادیان از موضع مثبت محدثان و محدث متکلمان درباره‌ی خلقت نوری و وجود پیشین انسان را شناسایی و معرفی کند. از آن‌جا که انکار خلقت نوری و وجود پیشین انسان مستلزم عبور از سد روایات مثبت آنها است، تعامل تأویل‌گرایانه‌ی متکلمان بغداد با این روایات، مورد توجه قرار گرفته است.

در فصل پنجم موضع عالمان مدرسه‌ی ری که بعد از افول مدرسه بغداد رونق یافت، در قبال خلقت نوری و وجود پیشین انسان بررسی شده است. این فصل با کاوش در آثار برجامانده از عالمان این مدرسه نشان می‌دهد که احادیث خلقت نوری اهل بیت در مدرسه ری افزایش کیفی داشته و در آثار برخی از عالمان این مدرسه، احادیثی در این‌باره درج شده که مضامین عالی آن‌ها در احادیث دو مدرسه‌ی پیشین، مشهود نیست. این فصل در نهایت تلاش می‌کند روشن کند که عالمان مدرسه‌ی ری، که از طرفی با احادیث نویافته و ژرف‌تری در باب خلقت نوری آشنا شده بودند و از طرف دیگر موضع منفی متکلمان مدرسه بغداد در قبال خلقت نوری و عوالم پیشین را به ارث برده بودند، چگونه بر تنش بین میراث حدیثی و میراث کلامی غلبه کرده‌اند.

فصل ششم، فصل پایانی کتاب، تلاش می‌کند با نگاهی از فراز تاریخ، باور داشتن یا نداشتن به خلقت نوری در امامیه را از آغاز تا پایان قرن ششم، گزارش و تحلیل کند.

کتاب «خلقت نوری پیامبر و اهل بیت در اندیشه امامیه نخستین» تألیف دکتر امداد توران، از سوی پژوهشکده‌ی کلام اهل بیت، به زبان فارسی، در قطع رقعی، در ۳۲۰ صفحه به نگارش درآمده است و در سال ۱۳۹۸ با همکاری انتشارات دارالحدیث منتشر شده است.